الآثار الباقیة عن القرون الخالیة

اَلآثارُالباقِیَة عَنِ القُرُونِ الخالِیة، كتابی به زبان عربی، نوشتۀ ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (362-440ق / 972- 1048م) محقق، عالم هیأت، ریاضی‌دان و هندشناس بزرگ ایرانی. موضوع اصلی كتاب عبارت است از گاه‌شماری و گاه‌شناسی ملتهای باستانی كه ضمن آن نكات پرارج بسیاری دربارۀ مسائل نجومی، جشنها و اعیاد اقوام گوناگون، مراسم فرقه‌های مذهبی، گزارشی راجع به مدعیان نبوت و مطالبی بدیع در تاریخ ملوك بابل، كلده، مصر، ایران، روم و یونان مطرح شده است. بیرونی این كتاب را در 390ق / 1000م یا 391ق / 1001م به نام شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر زیاری (د 403ق / 1012م) تألیف و به «مجلس عالی» تقدیم داشته است. در منابع متأخر نام كتاب به 2 صورت دیگر نیز آمده است: یكی الآثارالباقیة عن الفروعات الخالیة و دیگری الآثارالباقیة عن‌الامم الخالیة. در دورۀ قاجاریه، علی‌قلی‌میرزا اعتضادالسلطنه، وزیر علوم دورۀ ناصرالدین شاه (مقـ 1313ق / 1895م) شرحی به زبان فارسی بر این كتاب نوشته است. این كتاب را اكبر داناسرشت به فارسی برگردانده و ترجمۀ وی به سال 1321 و 1363ش در تهران انتشار یافته است. متن عربی كتاب را برای نخستین‌بار، كارل ادوارد زاخائو، خاورشناس آلمانی (1845-1930م) با مقدمه‌ای محققانه به سال 1878م در لایپزیك به چاپ رسانیده، سپس آن را به زبان انگلیسی ترجمه كرده و با حواشی و شروح بسیار به سال 1879م در لندن منتشر ساخته است. چاپ زاخائو افتادگیهایی داشته كه بعدها توسط محققان دیگر از نسخه‌های موجود در استانبول گردآوری شده و به نام ساقطات الآثارالباقیة به چاپ رسیده است. در ترجمۀ فارسی، این «ساقطات» نیز گنجانده شده است. الآثارالباقیة دارای پیشگفتار و 21 فصل است. بیرونی در پیشگفتار پس از اهدای كتاب به قابوس وشمگیر، دربارۀ انگیزۀ نگارش آن می‌گوید: «یكی از فاضلان دربارۀ تاریخهایی كه اقوام گوناگون به كار می‌برند و علتهایی كه مایۀ اختلاف در این مورد شده است و جشنها و روزهای مشهوری كه هریك از ملتها دارند، از من پرسید و خواست كه این مسائل را با بیانی روشن شرح دهم تا وی از خواندن كتابهای گوناگون و پرسش از اهل این كتابها بی‌نیاز گردد». بیرونی سپس دربارۀ روش كار خود چنین توضیح می‌دهد: «گوییم نزدیك‌ترین راهی كه ما را به مقصد می‌رساند، دانستن اخبار امتهای بربادرفته و تواریخ ملتهای گذشته است، زیرا بیش‌تر این اخبار، عادات و سنتهایی است كه از دیرباز به جای مانده است. این كار صرفاً از راه استدلال عقلی میسر نمی‌شود، بلكه شیوۀ درست آن است كه آثار اقوامی را كه این‌گونه تاریخها مورد استناد آنهاست، بررسی كنیم و آنچه را آنان مبنا ساخته‌اند، مبنا سازیم و پس از پیراستن خود از تعصبها، ریاست‌جوییها و پیروی هوا و هوس كه مایۀ نابودی بسیاری از كسان و مانع شناخت حقیقت است، سخنان و آراءِ آنان را در اثبات این مقصود با یكدیگر بسنجیم: آنچه را كه درست است بپذیریم و چیزهایی را كه قابل اصلاح نیست، رها سازیم. این بهترین راهی است كه ما را به حقیقت می‌رساند و تردید را از ما دور می‌سازد. با این‌همه، راه و روشی كه پیشنهاد می‌كنم به آسانی حاصل نمی‌شود، زیرا تاریخ ملتها آكنده از خرافاتی است كه با گذشت زمان با آنها آمیخته شده است. از سوی دیگر، عمر انسان برای شناختن تاریخ یك ملت بسنده نیست،‌ چه رسد به تاریخ ملتهای جهان. از این‌رو، باید هریك از این اخبار را كه مشهورتر و به ما نزدیك‌تر است، از اهل آن بگیریم و تا آنجا كه می‌توانیم، آنها را اصلاح كنیم و دیگر گفته‌های ایشان را به همان صورتی كه هست بگذاریم تا كار ما رهنمودی برای جویندگان حقیقت و دوستداران حكمت باشد».
فصل اول، در بیان ماهیت شب و روز و مجموع آنها و آغاز هریك است. بیرونی در این فصل نخست به تعریف شب و روز و آغاز هریك از نظر اعراب، رومیان و ایرانیان می‌پردازد و سپس دربارۀ مبدأ شبانه‌روز نجومی بحث می‌كند و عقیدۀ فقها را در مورد روز شرعی مطرح می‌سازد. فصل دوم، بیان ماهیت و مبدأ سالها و ماههای حاصل‌شده از شبانه‌روز است. بیرونی در این فصل تعریف سال و ماه را به دست می‌دهد و اقسام كبیسه‌ها را در سالهای شمسی بیان می‌دارد و دربارۀ ملتهایی كه سالهای شمسی و قمری دارند بحث می‌كند. فصل سوم، در باب ماهیت تاریخهای هجری، میلادی، رومی و جز آن، و اختلاف اقوام دربارۀ آنهاست. بیرونی نخست مبدأ تاریخها را بررسی می‌كند، سپس عقاید ملتهای گوناگون مانند ایرانیان و یهودیان و مسیحیان را دربارۀ اندازۀ عمر جهان یاد می‌كند و بحث را به سِفْر پنجم تورات كه به ظهور خاتم پیامبران(ص) مژده داده است، می‌كشاند و از تعدد نسخه‌های تورات و تحریف و آمیختگی در آن سخن می‌راند، و نیز دربارۀ تعدد نسخه‌های انجیل و انجیل مانی و انجیلی كه آن را سلام بن عبدالله بن سلام از زبان سلمان فارسی نگاشته، سخن می‌گوید. پس از آن طوفان نوح، مسألۀ حدوث عالم، تاریخ بخت‌النصر یكم، فیلفوس پدر اسكندر مقدونی، اسكندر ذوالقرنین اغسطس، تاریخ هجری، تاریخ یزدگردی، تاریخ معتضدی و دیگر تاریخهای غیرمشهور را بررسی می‌كند و دربارۀ قتیبة بن مسلم باهلی فاتح خوارزم سخن می‌راند و می‌گوید: «قتیبه هر كسی را كه خط خوارزمی می‌دانست و آنانی را كه از اخبار خوارزم آگاه بودند نابود ساخت؛ بدین سبب اخبار خوارزم چنان پوشیده ماند كه پس از اسلام نمی‌توان آنها را باز شناخت». فصل چهارم، دربارۀ اختلاف امتها در ماهیت ذوالقرنین است. مؤلف در این فصل گفتارهای گوناگون را ارزیابی می‌كند و در مورد نسبهای ساختگی سخنانی آموزنده می‌آورد. فصل پنجم، در كیفیت ماههایی است كه در تواریخ متقدم به‌كار می‌رود. در این فصل، از ماههای ایرانی، خمسۀ مُسْتَرَقه، شیوۀ تعیین كبیسه در دورۀ ساسانیان، ماههای مجوس خوارزم و سغد و چگونگی كبیسۀ آنان، ماههای رومی و نحوۀ كبیسۀ آنها، ماههای عبرانیان، اقسام سالهای یهودیان، آغاز سال مسیحیان شرق، ماههای سال قمری، نام ماههای اعراب دورۀ جاهلیت و كبیسۀ ماههای قمری در دورۀ جاهلیت گفت‌وگو می‌شود. سپس از باور اسماعیلیان كه دربارۀ ماههای قمری به دیدن هلال معتقد نیستند و برای تعیین اول ماه رمضان هر سال جدولی از روی قواعد نجومی ساخته و آن را به‌سان یكی از رازهای نبوت پنداشته‌اند، انتقاد می‌كند. آنگاه وی سخن را به كتابهای زیدیان و نظر آنان در این مورد می‌كشاند. لحن گفتار او در این زمینه چنان است كه گرایش وی را به ایشان نشان می‌دهد. فصل ششم، دربارۀ چگونگی استخراج برخی تاریخها از برخی دیگر، و نیز تاریخهای پادشاهان و مدت پادشاهی هریك  با نگرش به اختلاف موجود در میان مورخان است. در این فصل مطالبی بدین‌گونه آمده است: ترتیب جدول دربارۀ اختلاف یهودیان و مسیحیان نسبت به تاریخ آدم ابوالبشر، جدول اسامی كسانی كه از زمان خروج یهود از مصر تا بنای بیت‌المقدس بر آنان حكومت كرده‌اند، جدولهایی در تاریخ پادشاهان بابل و كلده، نامهای فراعنۀ مصر، جدول پادشاهی بطالسه و قیاصره، نامهای پادشاهان روم، اسامی پادشاهان قسطنطنیه، عقیدۀ ایرانیان دربارۀ آغاز جهان و پیدایش بشر، جدول نامهای پیشدادیان و پادشاهان كیانی، جدول پادشاهان اشكانی، اختلاف در تاریخ اشكانیان و نحوۀ به دست آوردن مدت پادشاهی آنان (با توجه به كتاب شاپورگان مانی، مدت فرمانروایی اشكانیان و تاریخ آغاز حكومت ساسانیان را تعیین كرده است كه تقریباً با نظر محققان جدید هماهنگ است)، جدول پادشاهان ساسانی، جدول پادشاهان حِمْیَری، جدول پادشاهان غسانی، جدول پادشاهان لخمی حیره، جدول رویدادهای زندگی پیامبر(ص) نامهای خلفای راشدین و پیروزیهایی كه در زمان آنان حاصل شده است، نامهای خلفای بنی‌امیه، اسامی خلفای عباسی و شیوۀ به دست آوردن برخی از تواریخ از برخی دیگر. فصل هفتم، در بیان ادوار و چَگونگی پیدایش ماهها و سالها و كیفیت محاسبۀ كبیسه در نزد یهودیان است. ضمن این فصل شیوۀ به دست آوردن آغاز سال یهود، سخنی دربارۀ نخستین اجتماع نیرین در سالهای اسكندری، بحثی در تقدیم و تأخیر عید فصح و چگونگی به‌دست‌آوردن اوج خورشید، جدول ماههای سریانی و رومی، شیوۀ پیشنهادشده برای به دست آوردن آغاز سال هجری و تعیین آغاز ماهها مطرح می‌گردد. فصل هشتم، دربارۀ تاریخ مدعیان نبوت (متنبئین) و اقوامی است كه به آنان گرویده‌اند. ضمن این فصل دربارۀ بوذاسف (بودا)، صابئین و حرانیان، زرتشت و زرتشتیان، اوستا كتاب مقدس زرتشتیان، مانی و مانویان، خروج مزدك (كه «موبد موبدان بود»)، احوال مُسَیْلمۀ كذاب، بها فرید، المقنع و پایان كار او، خروج حلاج، ظهور ابن ابی زكریای طمامی و ابن ابی العزاقر گفت‌وگو می‌شود. بیرونی در این قسمت با امانت و بی‌طرفی، تصویری دقیق از فرقه‌های دینی به دست می‌دهد و عادات و رسوم و تاریخ پیدایش آنها را بازگو می‌كند. فصل نهم، مربوط به جشنهای پارسیان (ایرانیان) است. این فصل شامل بحثهایی دربارۀ نوروز و علت پیدایش آن، نوروز بزرگ، سروش روز، اردی بهشت‌گان، خردادگان،‌تیرگان، مردادگان، شهریورگان، مهرگان، آبانگاه، آذرگان یا آذرجشن، بهمن‌گان یا بهمنجنه، جشن اسفند ارمذماه است. فصل دهم، در بیان جشنهای سغدیان است. فصلهای یازدهم و دوازدهم، دربارۀ اعیادی است كه در ماههای اهل خوارزم بوده است. فصل سیزدهم، دربارۀ روزها و ماههای رومیان است و مباحثی از این قبیل را فرا می‌گیرد: جشنهایی كه رومیان می‌گرفتند، چگونگی شیرین كردن آب شور، سخنی در حقیقت نور و علت گرمی آفتاب و اشاره به گفتاری كه نویسنده در این مورد با ابن‌سینا داشته است، بیان حدود آبادی زمین، علت كاهش و افزایش آب رودها و كاریزها و چشمه‌ها و فوران آب از برخی چاهها. این فصل از لحاظ اشتمال بر پاره‌ای دریافتهای ویژۀ بیرونی كه برای زمان وی تازگی داشته، اهمیت بسزا دارد. فصل چهاردهم، دربارۀ ماههای یهودیان و جشنها و روزهای مقدس آنان و اعمالی است كه باید در آن ایام انجام داد. فصل پانزدهم، شرح اعمالی است كه مسیحیان ملكایی در ماههای سریانی انجام می‌دهند، نیز توضیح جشنها و روزهای مقدس آنان، درجات مذهبی مسیحیان، برخی از اعتقادات و پاره‌ای از مطالب تاریخی مربوط به آنان. بیرونی در این فصل دربارۀ اشكال هندسی گلها و شكوفه‌ها كه از استنباطهای شخصی اوست، سخن می‌گوید و توضیح می‌دهد كه در گلها دقایق هندسی مشهود است. فصل شانزدهم، دربارۀ روزۀ ترسایان و جشنهای مورد اتفاق آنهاست؛ بیان جدولهای مربوط و پاره‌ای از اعتقادات مسیحیان در مورد تاریخ زندگانی عیسى مسیح(ع). فصل هفدهم، دربارۀ نصارای نسطوری و روزۀ آنها و جدولهای مربوط بدان است. فصل هجدهم، دربارۀ جشنهای مجوس پیش از ظهور زرتشت و روزه‌ها و اعیاد صابیان است. فصل نوزدهم، شرح ایامی است كه اعراب جاهلی داشته‌اند. ضمن این فصل از علت نامگذاری، مبدأ ماههای عربی و بازارهای معروف آنان گفت‌وگو می‌شود. فصل بیستم، دربارۀ ایامی است كه مسلمانان دارند و شامل این مطالب می‌گردد: عاشورا و سابقۀ آن، توضیح اینكه چه وقایع مهمی در هریك از ماهها رخ داده است، و در پایان اشاره‌ای به غدیرخم دارد. از چگونگی بیان بیرونی در مورد عاشورا و غدیرخم، احتمال شیعه بودنش می‌رود. فصل بیست‌ویكم، در توضیح منازل قمر و طلوع و غروب آن و صور منازل یاد شده است. این فصل شامل مباحثی است دربارۀ اختلاف میان هندیان و اعراب در تقسیم منازل ماه، اختلاف در جهات بادها و شمار آنها، بحثی دربارۀ بادها، شرح مبسوط دربارۀ هریك از منازل ماه، جداولی در احوال منازل ماه و سخنی در اسطرلاب. بیرونی در پایان این فصل مسألۀ تسطیح كره بر سطح مستوی و ترسیم نقشه‌های جغرافیایی را پیش می‌كشد و شیوه‌ای را كه خود ابداع كرده و آن را «اسطوانی» نامیده است،‌ توضیح می‌دهد و اشاره می‌كند كه این مسائل از ابداعات فكری خود اوست و كسی در این زمینه بر او پیشی نگرفته است.

مآخذ

بیرونی، ابوریحان، الآثارالباقیة، به كوشش ادوارد زاخائو، لایپزیک، 1923م، صص 4، 5، 36، 48، 67، 257، 261-263، 264، 298، 357؛ همو، التفهیم، به كوشش جلال‌الدین همایی، تهران، بابك، 1362ش، ص 35؛ حكیمیان، ابوالفتح، زندگینامۀ ابوریحان بیرونی، تهران، دانش، 1352ش، جم‍ ؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مدرس، محمدعلی، ریحانةالادب، تبریز، شفق، 1346ش، 7 / 115؛ نامۀ دانشوران، قم، دارالفكر، 1379ق، 1 / 70، 71؛ نجفی، محمدعلی و مهیار خلیلی، اندیشمند و انسان، ابوریحان بیرونی. تهران، 1352ش، جم‍ .

صمد موحد